Σωκράτης

Σε ηλικία 70 χρόνων ο Σωκράτης βρέθηκε για πρώτη φορά μπροστά σε δικαστήριο για να αντιμετωπίσει τρεις κατηγορίες: Ότι δεν αναγνωρίζει τους θεούς της πόλης, ότι παρουσιάζει νέες θεότητες και ότι με τη διδασκαλία του διαφθείρει τους νέους. Σύμφωνα με την υπεράσπισή του, όπως την αφηγείται ο Πλάτωνας, σε σύγχρονους όρους θα λέγαμε ότι κατηγορήθηκε σαν άθεος, βλάσφημος και λαοπλάνος.
Ο Αριστοφάνης στις Νεφέλες, τον παρουσιάζει να έχει ιδρύσει σχολή όπου αμείβεται για να προσφέρει υπηρεσίες διδασκαλίας στην τέχνη της εξαπάτησης, συνήθως για να αποφεύγουν οι μαθητές του την αποπληρωμή των χρεών τους. Είναι ένας ρακένδυτος, ασκητικός δάσκαλος, πεινασμένος και με παντελή αδιαφορία για τα τεκταινόμενα της πραγματικής ζωής. Ο κωμικός ποιητής Εύπολις από την άλλη, τον παρουσίαζε σαν κλέφτη και σαν έναν πάμπτωχο πολυλογά, που δεν ήξερε από πού θα προέλθει το επόμενο γεύμα του.
Η εχθρότητα εναντίον του Σωκράτη μπορεί να ανιχνευτεί στο γεγονός ότι ο Αλκιβιάδης και ο Κριτίας ήταν μαθητές του, και οι δύο μισητά από τους Αθηναίους πρόσωπα. Ο Κριτίας ήταν ένας από τους Τριάκοντα Τύραννους που, μετά την ανατροπή της δημοκρατίας που ακολούθησε την ήττα της Αθήνας κατά τον Πελοποννησιακό Πόλεμο, ανέλαβαν την εξουσία και εγκαθίδρυσαν μια κυβέρνηση τρόμου, με θανατώσεις και καταδίκη σε εξορία πολλών δημοκρατικών. Ο Αλκιβιάδης ήταν αυτός που είχε πείσει τους Αθηναίους να πολεμήσουν τους Σπαρτιάτες στην Εκστρατεία της Σικελίας – είχε δηλαδή κάνει με τα λόγια του «το λάθος να φαίνεται για σωστό» – που τους οδήγησε στην καταστροφή του στόλου, στον θάνατο πολλών Αθηναίων και στην εγκαθίδρυση της Τυραννίας. Αργότερα, πρόδωσε την Αθήνα πολεμώντας στο πλευρό των Σπαρτιατών. Και επειδή οι άνθρωποι δε θέλουν να αναλαμβάνουν οι ίδιοι τις ευθύνες για τις πράξεις τους, οι Αθηναίοι κατηγόρησαν τον Σωκράτη για την κακή συμβουλή που τους έδωσε ο Αλκιβιάδης και για τις πολιτικές ακρότητες του Κριτία, οι οποίοι ήταν ήδη νεκροί, αφήνοντας τον φιλόσοφο να σηκώσει το βάρος της ηθικής ενοχής (έχει πραγματικά ο δάσκαλος την ευθύνη για τις πράξεις των μαθητών του;).
Κακή φήμη είχαν και άλλοι από τον κύκλο του Σωκράτη, όπως ο Χαρμίδης, και ο Φαίδρος με τον Ερυξίμαχο που είχαν κατηγορηθεί για την ιερόσυλη πράξη του ακρωτηριασμού των Ερμών. Εξάλλου, την εποχή που δικάστηκε ο Σωκράτης (399π.Χ.) δεν ήταν σπάνιες οι διώξεις πνευματικών ανθρώπων αν υπήρχε υποψία αντιδημοκρατικότητας, και η κατηγορία της αθεΐας ήταν συχνή σε αυτό το πλαίσιο
Ο Σωκράτης χειρίζεται την κατηγορία της αθεΐας με καθαρό λόγο και αρκετά εύκολα. Δεν χρειάζεται παρά να δείξει ότι οι δύο πρώτες κατηγορίες αλληλοαποκλείονται. Πώς γίνεται να είναι άθεος και ταυτόχρονα να προσπαθεί να εισάγει νέες θεότητες στην πόλη;
Συνεχίζει για να αντικρούσει την επόμενη κατηγορία. Αναφέρει «κάποιους» να λένε ότι υπάρχει κάποιος Σωκράτης που με αυτά που λέει διαφθείρει τους νέους. Όταν, λέει, αυτοί ερωτώνται «τι κάνει και τι διδάσκει για να πετυχαίνει κάτι τέτοιο, δεν έχουν τι να απαντήσουν γιατί δεν ξέρουν». Για να μην φανεί η άγνοιά τους, λένε ό,τι πιο πρόχειρο έχουν να πουν γενικά για τους φιλοσόφους και τους σοφιστές: Πως «ερευνά ό,τι συμβαίνει στον ουρανό και κάτω από τη γη», ότι «δεν πιστεύει στους θεούς» και ότι «κάνει το λάθος να μοιάζει σωστό»
Αν ο Σωκράτης είχε κάτι να προσφέρει στους αρχαίους Αθηναίους, αυτό είναι η προτροπή να μην ασχολούμαστε πολύ με ακριβές απολαύσεις, συμφέροντα και αξιώματα, αλλά με την υγεία της ψυχής μας, τη φρόνηση και την αρετή, εξετάζοντας τους εαυτούς μας και τους άλλους. Ο ανεξέταστος βίος «είναι ζωή που δεν αξίζει να τη ζει άνθρωπος»