Κρίση και πόλη. Να φέρω τις λέξεις μου, να φέρω την πόλη μου. Ιστορία, το παρελθόν: οδός Πειραιώς νυν Παναγή Τσαλδάρη, Πλατεία Κουμουνδούρου νυν Ελευθερίας, το Παλιό Βρεφοκομείο, η παλιά Δημοτική Πινακοθήκη, το παλιό Μεταξουργείο η νυν.
Πως μιλάς για το σήμερα έχοντας το νου σου στο χθες; Ιστορικός, ιστορώ στα μεταβυζαντινά χρόνια σήμαινε ζωγραφίζω. Οι άγιοι των εκκλησιών. Στον Άγιο Γεώργιο, στον ναό που απόμεινε από το Ορφανοτροφείο Χατζηκώστα, εδώ δίπλα απέναντι από την τράπεζα, παλιά Εμπορική τώρα Alpha Bank στα παγκάκια που βρίσκονται στον περίβολό του, άστεγοι κοιμούνται τα βράδια. Το κτίριο, μετέπειτα φυλακή και για ποινικούς κρατουμένους, έχει πια γκρεμιστεί. Στη θέση του μια τεράστια πολυκατοικία γεμάτη δορυφορικά πιάτα και Ασιάτες που κατακλύζουν τα διαμερίσματά της. Οι ανοιχτές τηλεοράσεις μιλούν κινέζικα στο πεζοδρόμιο. Το ορφανοτροφείο έχει μεταφερθεί εδώ και χρόνια, τώρα κινδυνεύει να κλείσει λόγω οικονομικών προβλημάτων. Τα ορφανά στους δρόμους.
Ο Τζον Χιλλ, προτεστάντης ιεραπόστολος στην κατεστραμμένη Αθήνα το 1830, έγραφε στους συγγενείς του στην Αμερική ότι στους δρόμους δεκάδες ορφανά ζητιανεύουν έχοντας χάσει τους δικούς τους στην πρόσφατη επανάσταση. Οι ανέστιοι πένητες διέτρεχαν τους δρόμους της Αθήνας στα μέσα του 19ου αιώνα. Συνήθως η αστυνομία τους συγκέντρωνε σε δυο τμήματα στο Κακουργοδικείο και στο 6ο μαζί με φρενοβλαβείς και ποινικούς.
Κατά τη μία η ώρα, άστεγοι συγκεντρωμένοι μπροστά από το Κέντρο Υποδοχής και Αλληλεγγύης του Δήμου Αθηναίων, δίπλα στη σχολή του Εθνικού Θεάτρου, για το μεσημεριανό φαγητό. Στη σχολή έφραξαν με κάγκελα τον κήπο της εμποδίζοντας την είσοδο.
Η ένδεια, η πόλη, οι αλλαγές στη λειτουργία της. Μόλις τα πρόσφατα χρόνια οι ιστορικοί συνειδητοποίησαν ότι η πόλη δεν είναι ένα απλό σκηνικό, αλλά διαμορφώνει ένα πλέγμα σχέσεων, επιβάλλει ένα ρυθμό κοινωνικής ζωής που διαπερνά όλα τα φαινόμενα που εγγράφονται σε αυτήν. Προσπαθώ να εξηγήσω στους φοιτητές το τι σημαίνει η αναλογία ανάμεσα στο χθες και στο σήμερα, το πόσο ανιστόρητοι είναι οι αυτόματοι αναγωγισμοί και οι παραλληλισμοί. Όχι δεν μπορείτε σήμερα να μιλάτε για κατάλυση της ελευθερίας, ούτε για χούντα, ούτε για την πείνα της Κατοχής, αυτό που ζούμε δεν το έχουμε ξαναζήσει
Στρίβοντας αριστερά στην Αγίου Κωνσταντίνου, ξένος ανάμεσα στους ξένους. Ένας γέρος, φορτωμένος με δεκάδες ρούχα πάνω του, έχει μετατρέψει ένα παρτέρι της πλατείας σε σπίτι. Δεκάδες χαρτόκουτα στους δρόμους, λιγδιασμένα, ποτισμένα από λογής ουσίες και φαγητά. Τα χαρτόκουτα, οι συσκευασίες.
Στις αρχές του 20ού αιώνα στην Αμερική εμφανίζονται τα πρώτα εργοστάσια χάρτινων συσκευασιών για να καλυφθούν οι νέες καταναλωτικές ανάγκες ενός συνεχώς διευρυνόμενου αγοραστικού κοινού. Το 1936, πέντε χρόνια μετά το πρώτο Διεθνές συνέδριο πακεταρίσματος, ο Ιρβιν Βολφ, αντιπρόεδρος της Αμερικάνικης Εταιρείας του Μάνατζμεντ σημείωνε ότι οι επιχειρηματίες γνωρίζουν τώρα ότι η συσκευασία είναι ζωτικός παράγων της διακίνησης των εμπορευμάτων.
Τι κουβαλάει ένας άστεγος σε ένα καρότσι του σούπερ μάρκετ που περιφέρει από εδώ και από εκεί; Δεν ξέρω το όνομά τους, τους βλέπω χρόνια, δεν τους μιλώ δεν μου μιλούν. Αφανείς, ανώνυμοι. Άγνωστος και ανώνυμος εκ των εν τω πολέμω πεσόντων στρατιωτών, του οποίου λείψανον, ληφθέν επισήμως και απροσώπως εκ των πεδίων των μαχών, κατετέθη εν τάφω, κυρίως επί τω σκοπώ, όπως εκπροσωπηθώσι πάντες οι πεσόντες και επιτευχθή η δι’ αυτού απονομή επισήμου συνολικής τιμής εις την μνήμην των υπέρ πατρίδος τεθνεώτων αυτών στρατιωτών.
Το ελληνικό μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη δεν έχει οστά στο εσωτερικό του, είναι από τα ελάχιστα κενοτάφια. Από πού άλλωστε να συγκεντρώσει κανείς οστά, από τα μέτωπα των Βαλκανικών πολέμων, του Πρώτου Παγκόσμιου, τη Μικρασία; Εγκαινιάστηκε το 1932, μπροστά στη νέα Βουλή. Δέκα χρόνια πριν, στα μισοκατεστραμμένα τότε Παλαιά ανάκτορα ανέστιες οικογένειες προσφύγων έβρισκαν εκεί υποδοχή και περίθαλψη.
Μιλώ για το σήμερα διατηρώντας στο μυαλό μου την εικόνα του χθες. Η πλατεία. Οι γυναίκες που διαδέχθηκαν τα αγόρια στις πιάτσες, οι πρόχειρες σκηνές των Κούρδων και το βίαιο ξερίζωμά τους ένα πρωί, το κλείσιμο της τράπεζας, του βιβλιοπωλείου, του φούρνου και η σταδιακή αντικατάστασή τους από κινεζάδικα με ρούχα. Εκεί που οι άνθρωποι δουλεύουν δωδεκάωρα με ελάχιστα χρήματα, για να γυρίσουν το βράδυ και να κοιμηθούν πάλι σε κάποιου είδους τρώγλη δέκα-δέκα μαζί. Μέρα μεσημέρι, σώματα γεμάτα πληγές γύρω από το νιγηριανό βαποράκι αγοράζοντας το πιο φτηνό και καταστροφικό χημικό, την ώρα που μέσα στην κρίση οι κινέζοι κλείνουν ένα ένα τα μαγαζιά τους γεμίζοντας τους γύρω δρόμους ενοικιαστήρια.
Στον Α΄ Παγκόσμιο, τον πόλεμο των χαρακωμάτων, τον πιο μαζικό έως τότε πόλεμο, πολλοί νεκροί δεν αναγνωρίστηκαν, καθώς τα σώματά τους διαμελίστηκαν. Οι απώλειες του πολέμου, εκατομμύρια στρατιώτες. Το πένθος έγινε μέρος της λατρείας του εθνικισμού. Τα μνημεία. Τόποι μνήμης που σταματούν τον χρόνο, μπλοκάρουν τη λειτουργία της λήθης, αποθανατίζουν το θάνατο.
O εκδημοκρατισμός της μνήμης μετά τον μεγάλο πόλεμο, τα μνημεία για τους πεσόντες οπλίτες.
Lest we forget. Για να μην ξεχνάμε.
Γύρω από το Μνημείο χαράχτηκαν οι τόποι των μαχών: από τον Μαραθώνα και τη Σαλαμίνα στην Κορέα και στην Κύπρο. Η ηρωική συνέχεια, η συγκρότηση της γενεαλογίας νοηματοδοτεί το θάνατο, δίνει βάρος στη θυσία. Αλλιώς τι νόημα έχει η απώλεια; Η μεγάλη πόλη ευνοεί την ανωνυμία. Εκατοντάδες γωνιές της Αθήνας ως χώροι διαμονής, δεν ανήκουν σε κανέναν δεν τους ανήκει κανείς, αφανείς. Μία κλίνη φέρεται εστρωμένη των αφανών.
Η κλίνη φέρετρο.Το χθες, η ιστορία του. Τα μνημεία.Το σώμα μου μεταβλήθηκε σε μουσείο από τις διάφορες αρρώστιες. Γράμμα πολιτικής κρατούμενης το 1960. Το παρελθόν και οι επέτειοι του. 100 χρόνια από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Μια γυναίκα μπροστά από ένα κλειδωμένο σπίτι μονολογούσε. Πόλεμο έχουμε και σήμερα. Στην ώρα της κρίσης, όταν όλα μοιάζουν να υποτάσσονται στην έννοια της ανάγκης, το παρελθόν και το σήμερα γίνονται ένα απέραντο αδιαφοροποίητο παρόν, στο οποίο μπορούμε να πηγαίνουμε μπρος πίσω.
Εισαγωγικό μάθημα σε πρωτοετείς: αν δεν μπορείς να διαφοροποιήσεις το παρόν από το παρελθόν τότε δεν μπορεί να συγκροτηθεί η ιστορική σου συνείδηση. Η ιστορική συνείδηση αποτελεί απαραίτητο στοιχείο της κριτικής ικανότητας του πολίτη. Η κρίση σβήνει την έννοια του παρελθόντος, όλα εγγράφονται σε ένα αδυσώπητο τώρα που δεν λογαριάζει τι έγινε χθες. Άλλη εκδοχή Όταν δεν διατηρείς την προσδοκία για το μέλλον το παρελθόν σου γίνεται ουτοπία. Τότε που ζούσαμε….
Τι θυμάται ένας άστεγος από το παρελθόν του; Αποδιοργάνωση. Οι απώλειες του πολέμου; Η διάρρηξη του συγκροτημένου ψυχισμού, όταν χάνεις αυτά που έχεις, τη ρίζα σου, την υλική αποτύπωση των διαδρομών σου. Στα χαρτόκουτα των αστέγων απλωμένες εφημερίδες, τα νέα των προηγούμενων ημερών διαμελισμένα, σκεπασμένα το ένα από το άλλο, δεκάδες πλαστικές σακούλες δεμένες στο σώμα, στα δέντρα, ακουμπισμένες στο πάτωμα, σύγχρονοι μνημειακοί τόποι γεμάτοι από τα σκουπίδια των άλλων. Κάποιοι ξεχνώντας αυτό που ήταν, άλλοι εμμονικοί με τα απομεινάρια του. Δεν μου φτάνει η ιστορία, πως μπορείς να μιλήσεις για κάτι για το οποίο είσαι πάντα ο παρατηρητής. Να θυμάσαι: ιστορούν υποκείμενο και όχι αμέτοχος παρατηρητής. Ανάμεσα στην κατανόηση και στην πράξη το ίδιο πάντα κενό
Τα χέρια μου χάνονται και με πλησιάζουν ακρωτηριασμένα…
Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Των αφανών, ομιλία στην εκδήλωση «Κρίση και σύγχρονη πόλη» που οργάνωσε η Πρωτοβουλία για την υπεράσπιση της Κοινωνίας και της Δημοκρατίας στις 25.2.2014, στο πλαίσιο της έκθεσης «Κρίσιμη Τέχνη-Τέχνη σε Κρίση» (με έργα των Άννας Κινδύνη, Βλάση Κανιάρη, Γιάννη Ψυχοπαίδη, Δημήτρη Κατσούδα, Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων). Το κείμενο δημοσιεύτηκε στα «Ενθέματα» της εφημερίδας Αυγή στις 2 Μαρτίου 2014.
Πως μιλάς για το σήμερα έχοντας το νου σου στο χθες; Ιστορικός, ιστορώ στα μεταβυζαντινά χρόνια σήμαινε ζωγραφίζω. Οι άγιοι των εκκλησιών. Στον Άγιο Γεώργιο, στον ναό που απόμεινε από το Ορφανοτροφείο Χατζηκώστα, εδώ δίπλα απέναντι από την τράπεζα, παλιά Εμπορική τώρα Alpha Bank στα παγκάκια που βρίσκονται στον περίβολό του, άστεγοι κοιμούνται τα βράδια. Το κτίριο, μετέπειτα φυλακή και για ποινικούς κρατουμένους, έχει πια γκρεμιστεί. Στη θέση του μια τεράστια πολυκατοικία γεμάτη δορυφορικά πιάτα και Ασιάτες που κατακλύζουν τα διαμερίσματά της. Οι ανοιχτές τηλεοράσεις μιλούν κινέζικα στο πεζοδρόμιο. Το ορφανοτροφείο έχει μεταφερθεί εδώ και χρόνια, τώρα κινδυνεύει να κλείσει λόγω οικονομικών προβλημάτων. Τα ορφανά στους δρόμους.
Ο Τζον Χιλλ, προτεστάντης ιεραπόστολος στην κατεστραμμένη Αθήνα το 1830, έγραφε στους συγγενείς του στην Αμερική ότι στους δρόμους δεκάδες ορφανά ζητιανεύουν έχοντας χάσει τους δικούς τους στην πρόσφατη επανάσταση. Οι ανέστιοι πένητες διέτρεχαν τους δρόμους της Αθήνας στα μέσα του 19ου αιώνα. Συνήθως η αστυνομία τους συγκέντρωνε σε δυο τμήματα στο Κακουργοδικείο και στο 6ο μαζί με φρενοβλαβείς και ποινικούς.
Κατά τη μία η ώρα, άστεγοι συγκεντρωμένοι μπροστά από το Κέντρο Υποδοχής και Αλληλεγγύης του Δήμου Αθηναίων, δίπλα στη σχολή του Εθνικού Θεάτρου, για το μεσημεριανό φαγητό. Στη σχολή έφραξαν με κάγκελα τον κήπο της εμποδίζοντας την είσοδο.
Η ένδεια, η πόλη, οι αλλαγές στη λειτουργία της. Μόλις τα πρόσφατα χρόνια οι ιστορικοί συνειδητοποίησαν ότι η πόλη δεν είναι ένα απλό σκηνικό, αλλά διαμορφώνει ένα πλέγμα σχέσεων, επιβάλλει ένα ρυθμό κοινωνικής ζωής που διαπερνά όλα τα φαινόμενα που εγγράφονται σε αυτήν. Προσπαθώ να εξηγήσω στους φοιτητές το τι σημαίνει η αναλογία ανάμεσα στο χθες και στο σήμερα, το πόσο ανιστόρητοι είναι οι αυτόματοι αναγωγισμοί και οι παραλληλισμοί. Όχι δεν μπορείτε σήμερα να μιλάτε για κατάλυση της ελευθερίας, ούτε για χούντα, ούτε για την πείνα της Κατοχής, αυτό που ζούμε δεν το έχουμε ξαναζήσει
Στρίβοντας αριστερά στην Αγίου Κωνσταντίνου, ξένος ανάμεσα στους ξένους. Ένας γέρος, φορτωμένος με δεκάδες ρούχα πάνω του, έχει μετατρέψει ένα παρτέρι της πλατείας σε σπίτι. Δεκάδες χαρτόκουτα στους δρόμους, λιγδιασμένα, ποτισμένα από λογής ουσίες και φαγητά. Τα χαρτόκουτα, οι συσκευασίες.
Στις αρχές του 20ού αιώνα στην Αμερική εμφανίζονται τα πρώτα εργοστάσια χάρτινων συσκευασιών για να καλυφθούν οι νέες καταναλωτικές ανάγκες ενός συνεχώς διευρυνόμενου αγοραστικού κοινού. Το 1936, πέντε χρόνια μετά το πρώτο Διεθνές συνέδριο πακεταρίσματος, ο Ιρβιν Βολφ, αντιπρόεδρος της Αμερικάνικης Εταιρείας του Μάνατζμεντ σημείωνε ότι οι επιχειρηματίες γνωρίζουν τώρα ότι η συσκευασία είναι ζωτικός παράγων της διακίνησης των εμπορευμάτων.
Τι κουβαλάει ένας άστεγος σε ένα καρότσι του σούπερ μάρκετ που περιφέρει από εδώ και από εκεί; Δεν ξέρω το όνομά τους, τους βλέπω χρόνια, δεν τους μιλώ δεν μου μιλούν. Αφανείς, ανώνυμοι. Άγνωστος και ανώνυμος εκ των εν τω πολέμω πεσόντων στρατιωτών, του οποίου λείψανον, ληφθέν επισήμως και απροσώπως εκ των πεδίων των μαχών, κατετέθη εν τάφω, κυρίως επί τω σκοπώ, όπως εκπροσωπηθώσι πάντες οι πεσόντες και επιτευχθή η δι’ αυτού απονομή επισήμου συνολικής τιμής εις την μνήμην των υπέρ πατρίδος τεθνεώτων αυτών στρατιωτών.
Το ελληνικό μνημείο του Άγνωστου Στρατιώτη δεν έχει οστά στο εσωτερικό του, είναι από τα ελάχιστα κενοτάφια. Από πού άλλωστε να συγκεντρώσει κανείς οστά, από τα μέτωπα των Βαλκανικών πολέμων, του Πρώτου Παγκόσμιου, τη Μικρασία; Εγκαινιάστηκε το 1932, μπροστά στη νέα Βουλή. Δέκα χρόνια πριν, στα μισοκατεστραμμένα τότε Παλαιά ανάκτορα ανέστιες οικογένειες προσφύγων έβρισκαν εκεί υποδοχή και περίθαλψη.
Μιλώ για το σήμερα διατηρώντας στο μυαλό μου την εικόνα του χθες. Η πλατεία. Οι γυναίκες που διαδέχθηκαν τα αγόρια στις πιάτσες, οι πρόχειρες σκηνές των Κούρδων και το βίαιο ξερίζωμά τους ένα πρωί, το κλείσιμο της τράπεζας, του βιβλιοπωλείου, του φούρνου και η σταδιακή αντικατάστασή τους από κινεζάδικα με ρούχα. Εκεί που οι άνθρωποι δουλεύουν δωδεκάωρα με ελάχιστα χρήματα, για να γυρίσουν το βράδυ και να κοιμηθούν πάλι σε κάποιου είδους τρώγλη δέκα-δέκα μαζί. Μέρα μεσημέρι, σώματα γεμάτα πληγές γύρω από το νιγηριανό βαποράκι αγοράζοντας το πιο φτηνό και καταστροφικό χημικό, την ώρα που μέσα στην κρίση οι κινέζοι κλείνουν ένα ένα τα μαγαζιά τους γεμίζοντας τους γύρω δρόμους ενοικιαστήρια.
Στον Α΄ Παγκόσμιο, τον πόλεμο των χαρακωμάτων, τον πιο μαζικό έως τότε πόλεμο, πολλοί νεκροί δεν αναγνωρίστηκαν, καθώς τα σώματά τους διαμελίστηκαν. Οι απώλειες του πολέμου, εκατομμύρια στρατιώτες. Το πένθος έγινε μέρος της λατρείας του εθνικισμού. Τα μνημεία. Τόποι μνήμης που σταματούν τον χρόνο, μπλοκάρουν τη λειτουργία της λήθης, αποθανατίζουν το θάνατο.
O εκδημοκρατισμός της μνήμης μετά τον μεγάλο πόλεμο, τα μνημεία για τους πεσόντες οπλίτες.
Lest we forget. Για να μην ξεχνάμε.
Γύρω από το Μνημείο χαράχτηκαν οι τόποι των μαχών: από τον Μαραθώνα και τη Σαλαμίνα στην Κορέα και στην Κύπρο. Η ηρωική συνέχεια, η συγκρότηση της γενεαλογίας νοηματοδοτεί το θάνατο, δίνει βάρος στη θυσία. Αλλιώς τι νόημα έχει η απώλεια; Η μεγάλη πόλη ευνοεί την ανωνυμία. Εκατοντάδες γωνιές της Αθήνας ως χώροι διαμονής, δεν ανήκουν σε κανέναν δεν τους ανήκει κανείς, αφανείς. Μία κλίνη φέρεται εστρωμένη των αφανών.
Η κλίνη φέρετρο.Το χθες, η ιστορία του. Τα μνημεία.Το σώμα μου μεταβλήθηκε σε μουσείο από τις διάφορες αρρώστιες. Γράμμα πολιτικής κρατούμενης το 1960. Το παρελθόν και οι επέτειοι του. 100 χρόνια από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο. Μια γυναίκα μπροστά από ένα κλειδωμένο σπίτι μονολογούσε. Πόλεμο έχουμε και σήμερα. Στην ώρα της κρίσης, όταν όλα μοιάζουν να υποτάσσονται στην έννοια της ανάγκης, το παρελθόν και το σήμερα γίνονται ένα απέραντο αδιαφοροποίητο παρόν, στο οποίο μπορούμε να πηγαίνουμε μπρος πίσω.
Εισαγωγικό μάθημα σε πρωτοετείς: αν δεν μπορείς να διαφοροποιήσεις το παρόν από το παρελθόν τότε δεν μπορεί να συγκροτηθεί η ιστορική σου συνείδηση. Η ιστορική συνείδηση αποτελεί απαραίτητο στοιχείο της κριτικής ικανότητας του πολίτη. Η κρίση σβήνει την έννοια του παρελθόντος, όλα εγγράφονται σε ένα αδυσώπητο τώρα που δεν λογαριάζει τι έγινε χθες. Άλλη εκδοχή Όταν δεν διατηρείς την προσδοκία για το μέλλον το παρελθόν σου γίνεται ουτοπία. Τότε που ζούσαμε….
Τι θυμάται ένας άστεγος από το παρελθόν του; Αποδιοργάνωση. Οι απώλειες του πολέμου; Η διάρρηξη του συγκροτημένου ψυχισμού, όταν χάνεις αυτά που έχεις, τη ρίζα σου, την υλική αποτύπωση των διαδρομών σου. Στα χαρτόκουτα των αστέγων απλωμένες εφημερίδες, τα νέα των προηγούμενων ημερών διαμελισμένα, σκεπασμένα το ένα από το άλλο, δεκάδες πλαστικές σακούλες δεμένες στο σώμα, στα δέντρα, ακουμπισμένες στο πάτωμα, σύγχρονοι μνημειακοί τόποι γεμάτοι από τα σκουπίδια των άλλων. Κάποιοι ξεχνώντας αυτό που ήταν, άλλοι εμμονικοί με τα απομεινάρια του. Δεν μου φτάνει η ιστορία, πως μπορείς να μιλήσεις για κάτι για το οποίο είσαι πάντα ο παρατηρητής. Να θυμάσαι: ιστορούν υποκείμενο και όχι αμέτοχος παρατηρητής. Ανάμεσα στην κατανόηση και στην πράξη το ίδιο πάντα κενό
Τα χέρια μου χάνονται και με πλησιάζουν ακρωτηριασμένα…
Βαγγέλης Καραμανωλάκης, Των αφανών, ομιλία στην εκδήλωση «Κρίση και σύγχρονη πόλη» που οργάνωσε η Πρωτοβουλία για την υπεράσπιση της Κοινωνίας και της Δημοκρατίας στις 25.2.2014, στο πλαίσιο της έκθεσης «Κρίσιμη Τέχνη-Τέχνη σε Κρίση» (με έργα των Άννας Κινδύνη, Βλάση Κανιάρη, Γιάννη Ψυχοπαίδη, Δημήτρη Κατσούδα, Πινακοθήκη του Δήμου Αθηναίων). Το κείμενο δημοσιεύτηκε στα «Ενθέματα» της εφημερίδας Αυγή στις 2 Μαρτίου 2014.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου